Archiwum

Uniwersytet Jagielloński, jeden z najstarszych ośrodków naukowo-dydaktycznych w środkowej Europie swoje istnienie zawdzięczał dalekosiężnej polityce wybitnego władcy, króla Kazimierza Wielkiego, który po usilnych staraniach doprowadził w 1364 r. do fundacji Studium Generale w Krakowie. Wegetującą po śmierci Kazimierza placówkę odnowił w 1400 r. Władysław Jagiełło. Istotne znaczenie miał zapis na rzecz uniwersytetu osobistego majątku królowej Jadwigi. Czterowydziałowa Akademia Krakowska obejmowała sztuki wyzwolone, medycynę, prawo i teologię (od 1397 r.).

Uniwersytet przeżywał czasy wzlotów i upadków. Osiągając pełnię rozwoju w epoce renesansu przeżył także czas stagnacji epoki saskiej. Zreformowana w drugiej połowie XVIII w. m.in. przez Hugo Kołłątaja uczelnia, zwana Szkołą Główną Koronną, przeżyła krótki okres odrodzenia. W latach zaborów burze polityczne, które objęły kraj, ale także germanizacja uczelni spowodowały spadek ilości studentów i obniżenie renomy uczelni. Dzięki reformom ustroju Galicji w okresie tzw. autonomii, co wiązało się z polonizacją uczelni w drugiej połowie XIX w, nastąpił szybki rozwój uniwersytetu, który stał się czołowym ogólnopolskim ośrodkiem akademickim. Studia na uniwersytecie obejmowały tak jak dotąd: teologię, prawo, filozofię i medycynę, ale zakres wykładanych dyscyplin rozszerzył się o rolnictwo i wychowanie fizyczne. W okresie pierwszej i drugiej wojny światowej uniwersytet uchronił swoją substancję. Istotne zmiany nastąpiły dopiero w latach 1949-1954.

Kilka wydziałów i studiów wydzielono z uniwersytetu i przekształcono w samodzielne uczelnie. Równocześnie trwał rozwój uczelni, powstawały nowe kierunki nauczania. Obecnie Uniwersytet Jagielloński składa się z 12 wydziałów: prawa i administracji, filozoficznego, historycznego, filologicznego, matematyki i fizyki, chemii, biologii i nauk o ziemi, zarządzania i komunikacji społecznej, studiów międzynarodowych i nauk politycznych oraz od 12 V 1993 r. w ramach Collegium Medicum - wydziałów: lekarskiego z oddziałem stomatologii, farmaceutycznego z oddziałem analityki medycznej oraz wydziału ochrony zdrowia. Na uczelni studiuje ponad 31 000 słuchaczy.

Archiwum jest jednostką międzywydziałową Uniwersytetu Jagiellońskiego. W ramach uczelni spełnia funkcję naukowe, prowadząc badania nad naukowymi, gospodarczymi i społecznymi dziejami uniwersytetu. Zabezpiecza i opracowuje dokumentację działalności uczelni. Sprawuje nadzór metodyczny nad bieżącym zasobem akt uczelni. Uczestniczy w kształceniu archiwistów i instruktażu służb administracyjnych uczelni. Prowadzi kancelarię dla absolwentów i byłych pracowników uniwersytetu, wydając stosowne zaświadczenia.

Od wielu dziesięcioleci zbiory Archiwum UJ służą pokoleniom historyków, badaczom dziejów oświaty, kultury, nauki i biografistyki polskiej, socjologom, demografom, historykom sztuki, badaczom historii Kościoła katolickiego jak również szeroko rozumianych zagadnień gospodarczych.

Archiwum UJ gromadzi materiały instytucji działającej już ponad 650 lat. W tym okresie uniwersytet nieprzerwanie rozwijał się, zmieniały się metody pracy kancelaryjnej uczelni. Różnicowało to charakter przechowywanych materiałów. Niniejszy przewodnik pozwoli czytelnikom na lepszą orientację w zasobie archiwalnym i ułatwi im korzystanie ze zbiorów dokumentacji krakowskiej Almae Matris.

Początkami swymi archiwum sięga XIV wieku, okresu powstania krakowskiego Studium Generale. Przy urzędzie rektorskim gromadzono dokumenty pergaminowe i papierowe z przywilejami i nadaniami na rzecz uniwersytetu. Przechowywano je razem z kosztownościami uczelni w skarbcu Kolegium Większego. Początkowo dyplomy mieściły się w dębowej skrzyni, a następnie w specjalnej szafie z szufladami. W końcu XV w. ten pierwotny zasób archiwalny liczył już ponad 250 pergaminów.

Obok dyplomów zaczęto spisywać w kolejnych księgach statuty, uchwały i konkluzje posiedzeń zgromadzenia ogólnego, prowadzono metryki uniwersyteckie, zbierano korespondencję i wyroki sądu rektora. Dokumenty te tworzyły spuściznę działalności władz centralnych uczelni. Obok nich działał pion dydaktyczny uniwersytetu zorganizowany w czterech wydziałach tworzących własną dokumentację. Życie codzienne profesorów toczyło się w ramach systemu kolegialnego, odpowiadającego po części wydziałom uniwersyteckim. Działało: Kolegium Większe (filozofowie oraz teologowie), Kolegium Mniejsze (filozofowie) oraz Kolegium Prawnicze. Wszystkie prowadziły własne kancelarie. Większość stanowisk uniwersyteckich uposażonych było kościelnymi prebendami. Sprawy związane z zarządzaniem ponad 300 beneficjami przydały znaczną część zespołu staropolskiego archiwum. Istotną część zespołu staropolskiego stanowi unikatowy zbiór akt tzw. borkarn, czyli pierwszego w Europie systemu stypendialnego.

Już w XVI wieku zaczęto spisywać gromadzone akta. Pierwszy inwentarz dokumentów sporządził w 1530 r. Andrzej Glaber z Kobylina. Zachował się on dzięki odpisowi Marcina Radymińskiego z 1653 r. (rkps. 69).

Uczelniane archiwum, podlegające zwierzchnictwu rektoratu, przez długie dziesięciolecia pozostawało w zaniedbaniu. Dopiero od drugiej ćwierci XVIII w. podjęto prace porządkowe, nie do końca zresztą zrealizowane. Intensywniej potoczyły się one w okresie rektoratu i wizytacji Hugo Kołłątaja, poczynając od lat siedemdziesiątych XVIII w. Uporządkowano wówczas i wstępnie zewidencjonowano zasób archiwum uczelni. Szczególnie należy podkreślić fakt mianowania w 1780 r. notariusza rektora, ks. Wawrzyńca Bularniego, na stanowisko archiwisty. Przez pewien czas utrzymywano związek prac archiwalnych z działalnością kancelarii uniwersyteckiej.

W 1796 r. przy Urzędzie Fiskalnym w Krakowie utworzono Archiwum Funduszu Edukacyjnego, którego kierownikiem został Franciszek Cerner. Władze austriackie zmusiły Uniwersytet Krakowski do przekazania zbiorów aktowych Archiwum Funduszowemu. Pod kierunkiem Franciszka Cernera przeprowadzono ewidencję archiwaliów. Sporządzono 8 tomów sumariuszy oraz 8 tomów repertoriów dla około 25 000 dokumentów papierowych i pergaminowych. Nadto opracowane zostały indeksy alfabetyczne do 267 ksiąg rękopiśmiennych.

W lipcu 1810 r. Archiwum Funduszu Edukacyjnego zostało przewiezione do Warszawy i złożone w Archiwum Krajowym. Dopiero po traktacie wiedeńskim, z początkiem 1817 r., akta Uniwersytetu Jagiellońskiego powróciły do Krakowa i w roku następnym zostały oddane uczelni.

Trwał długi okres zaboru austriackiego, w czasie którego Uniwersytet Jagielloński wraz z Galicją poddawany był presji germanizacji, nie tracąc swej szczególnej pozycji w kulturze polskiej. Trudny okres dziejów archiwum w pierwszej połowie XIX w. rysuje się jaśniej dzięki działalności Stanisława Kaweckiego, zasłużonego archiwisty z lat 1833-1844. Doprowadził on w latach 1833-1836 do scalenia wszystkich zespołów akt uniwersytetu.

Sytuacja uniwersytetu zmienia się od lat sześćdziesiątych XIX w. Budowa nowych struktur kraju w oparciu o tzw. prawa autonomiczne Galicji, położyła podwaliny pod szczególny okres rozwoju uczelni. Uniwersytet Jagielloński, jak i Kraków stały się centrum myśli narodowej i ośrodkiem naukowym na skalę europejską.

Przez drugie półwiecze XIX w. kontynuowano w archiwum prace porządkowe, które nadal nadzorowali sekretarze kancelarii uniwersytetu. Dopiero pod koniec XIX w. obserwujemy zwiększone zainteresowanie historyków dokumentacją najstarszej polskiej uczelni. Podjęto studia, a następnie publikację wydawnictw źródłowych, które do czasów współczesnych stanowią podstawę historiografii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Dzieła te to: Codex diplomaticus, Album studiosorum, Liber diligentiarum, Acta rectoralia (zob. Bibliografia). W 1881 r. Władysław Wisłocki opublikował Katalog rękopisów ujmując w nim rękopisy uniwersyteckie przechowywane w Bibliotece Jagiellońskiej i w Archiwum UJ. Poza wydawnictwami źródłowymi, zbiory archiwalne wykorzystywane są od końca XIX w. do wielu prac badawczych, w których podejmowane są problemy dziejów uniwersytetu.

W 1908 r. na stanowisko archiwariusza Uniwersytetu Jagiellońskiego, a zarazem historiografa uniwersyteckiego, mianowano znanego historyka Krakowa Adama Chmiela. Badacz ten przeprowadził szkontrum zbiorów, uporządkował system wypożyczeń. Wbrew oczekiwaniom nie doprowadził jednak do ożywienia działalności archiwum. W 1920 r. z inicjatywy Stanisława Estreichera powołano komisję, która zajęła się przygotowaniem programu reorganizacji archiwum. Zbiegło się to z przejęciem przez archiwum całości dokumentacji uniwersyteckiej z czasów zaboru austriackiego.

Po śmierci Adama Chmiela w 1934 r. kierownictwo zbiorów archiwalnych objął znakomity historyk oświaty i nauki polskiej Henryk Barycz. Doprowadził on do rozszerzenia lokalu archiwum, zainicjował gromadzenie książek do biblioteki podręcznej, prowadził również systematyczne przejmowanie registratury z poszczególnych jednostek administracyjnych uczelni, inicjował prace wydawnicze.

Lata II wojny światowej przerwały dynamiczny okres rozwoju archiwum. Poniosło ono wówczas ciężkie straty. Zniszczeniu uległy przechowywane w schowku Collegium Novum dwa dokumenty erekcyjne uczelni z 1364 i 1400 r., zginęła część akt fundacyjnych i stypendialnych, uczelnia straciła również wiele materiałów z lat trzydziestych XX w. W czasie wojny zbiory przechowywane były częściowo w lokalu Archiwum Państwowego przy ulicy Grodzkiej, a częściowo w Opactwie Benedyktynów w Tyńcu. W tych trudnych latach zbiorami archiwum opiekował się z ogromnym poświęceniem Kazimierz Kaczmarczyk, były dyrektor Archiwum Państwowego w Poznaniu.

Po wyzwoleniu Archiwum UJ uzyskało lokal w gmachu Collegium Novum, dopiero jednak po wielomiesięcznych staraniach w październiku 1946 r. przejęło swoje zbiory z magazynu Archiwum Państwowego. Do 1963 r. Archiwum UJ kierował Henryk Barycz. Napłynęły wówczas akta organizacji studenckich, spuścizny profesorskie, materiały z okresu okupacji; prowadzono poważne prace inwentaryzacyjne. W 1953 r. opublikowano inwentarz dyplomów pergaminowych opracowany przez K. Kaczmarczyka jeszcze w latach wojny. Anna Żeleńska-Chełkowska opracowała inwentarz akt senatu i wydziałów z lat 1796-1849, zaś Józef Zieliński opracował akta senatu z lat 1849-1939. Zespół pracowników archiwum rozpoczął pod kierunkiem Leszka Hajdukiewicza (kierownik archiwum w latach 1963-1994) pracę nad repertorium biograficznym pracowników naukowych UJ z okresu XV-XX w.

W wyniku reorganizacji Uniwersytetu Jagiellońskiego kilka wydziałów uniwersyteckich usamodzielniło się. Przekształcono je w: Akademię Medyczną (1950), Wyższą Szkołę Wychowania Fizycznego (1950) i Wyższą Szkołę Rolniczą (1953). W 1954 r. z uniwersytetu usunięty został Wydział Teologiczny. W następstwie powrotu w 1993 r. do uniwersytetu wydziałów medycznych akta ich na powrót uzupełniły zbiory Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego.